editie 69 / juli 2024

AI versus literatuur: bedreiging of kans?

Veel schrijvers zien programma’s als ChatGPT als een bedreiging, maar ze bieden ook kansen, weet Ewoud Kieft uit ervaring. In 2020 schreef hij ‘De Onvolmaakten’: een roman met een door AI gedreven personage, waarvoor Kieft zich in de materie verdiepte.

AI versus literatuur: bedreiging of kans?

Ewoud Kieft: ‘Een goed en leesbaar boek […] dat kan AI dus wel schrijven.’ | Beeld: Stefan Vanfleteren
 

Wat zie jij bij AI als kans voor schrijvers?
‘Sommige soorten teksten kan AI goed schrijven, zoals de samenvatting of artikelopzet van door jouzelf aangeleverde content. Of een korte biografie van een bekende persoon (check wel altijd even de feiten, AI zit er geregeld naast). Ook leent AI zich goed voor het uitproberen van ideeën. Stel, je wil een bepaalde scène schrijven, maar je zit een beetje vast. Vraag aan ChatGPT om die scène te schrijven en de kans is groot dat je denkt: ah, zo wil ik het níet. AI is bijvoorbeeld weinig creatief en heeft geen eigen, authentieke stem. Maar naar aanleiding van deze output kom je misschien wel op ideeën over hoe je het dan wél wil. Zo raak je weer geïnspireerd.’

Hoe kun je AI nog meer voor je laten werken?
‘Je kan het goed gebruiken om data te interpreteren of om je onderzoeksmateriaal behapbaar te krijgen. Stel, je hebt een romanpersonage dat in de jaren ‘80 in de Sovjet-Unie is opgegroeid. Onderzoek doen naar die achtergrond kost veel tijd. Nu kun je alle (academische) teksten over die periode in Rusland invoeren in ChatGPT en gerichte vragen over al dat materiaal stellen. De vraag blijft hoe betrouwbaar de resultaten zijn, maar dat soort toepassingen kunnen heel aantrekkelijk zijn voor een romanschrijver.’

AI ontwikkelt zich razendsnel. Verwacht jij dat het op korte termijn wel een bedreiging wordt voor romanschrijvers?
‘“We staan pas aan het begin”, hoor je vaak als mensen het over AI hebben. Deels klopt dat, maar deels niet. AI is hol, heeft geen fantasie, maar put uit bestaand bronmateriaal. Met taalmodellen die zijn gescraped (scrapen is een computertechniek om informatie van webpagina’s te halen en analyseren, red.). Dat is nu nog een enorme hoeveelheid, vaak illegale kopieën. Steeds meer gerenommeerde media en schrijvers ondernemen actie om te voorkomen dat AI toegang krijgt tot hun content. Als ze daarin slagen, zal de betrouwbaarheid en diversiteit van het bronmateriaal afnemen. En daarmee ook de inhoudelijke kwaliteit van de teksten die AI oplevert.’ 

‘AI kan aardig vertalen, maar voor een beetje een gelaagde roman schiet het vermogen tekort’

Dus we kunnen rustig ademhalen?
‘Of AI uiteindelijk toch een serieuze bedreiging wordt voor schrijvers of niet, hangt sterk af van de keuzes die de techbedrijven gaan maken en of de overheid het gebruik van bronmateriaal reguleert. Op dit moment lijkt het een ongelijke strijd. Die regulering komt maar traag op gang terwijl de machtige techbedrijven die garen spinnen bij AI, een stevige lobby voeren. Als zij de politiek ervan overtuigen dat bescherming van auteursrecht in de weg staat van economische vooruitgang, hebben auteurs het nakijken. De dreiging is dan reëel dat AI hun werk en stijl zal blijven kopiëren en gebruiken. Zeker als het een populaire, veelgebruikte stijl is, is AI bedreven in het kopiëren ervan. Een boek ‘in de stijl van Game of Thrones’ of ‘zoals Haruki Murakami’ kan AI verbluffend goed produceren.’

Zie jij mogelijkheden om daar als schrijver dan een verdienmodel aan te hangen?
‘Als jouw werk aantoonbaar wordt gebruikt door AI, kun je zeker juridische stappen nemen en een zaak maken van de schending van het auteursrecht, of een vergoeding eisen van degene die van (delen van) jouw werk gebruikt heeft gemaakt: “Leuk dat je dit gebruikt, daar stuur ik een factuur voor.” In Amerika worden die zaken nu al wel gevoerd, het zou goed zijn als dat in Europa ook meer zou gaan gebeuren.'

'Het is meestal best lastig om aan te tonen dat jouw werk gebruikt is, maar soms ontdekken schrijvers zulke specifieke elementen terug in andermans teksten dat ze wel een zaak hebben. Je hebt bijvoorbeeld over een heel specifiek onderwerp geschreven en daarvoor zelf onderzoek gedaan. Als je als antwoord op een vraag aan ChatGPT dan precies die informatie krijgt die jij hebt uitgezocht, dan weet je dat je illegaal gescraped bent.’

Kun je ook geld verdienen door je werk juist aan te bieden aan bijvoorbeeld ChatGPT?
‘Naar mijn weten niet. Voor techbedrijven gaat het om massa, miljoenen teksten. Dan gaan ze niet per stuk een betalingsregeling treffen, dat zou ook een lastig juridisch precedent scheppen: als ze voor de één wel betalen, en de andere teksten scrapen, ontstaat er aantoonbare ongelijkheid in behandeling.’

Leent AI zich ook goed voor bijvoorbeeld vertalen?
‘AI kan aardig vertalen, maar voor een beetje een gelaagde roman schiet het vermogen tekort. Onder meer omdat de taalmodellen die AI gebruikt nog uit relatief weinig Nederlands materiaal putten, maar bovenal omdat AI niet in staat is om subtielere en meer intuïtieve betekenislagen te vatten. AI kan niet zoveel met de meeste vormen van ironie of humor, en is niet in staat tot het begrijpen en reconstrueren van een beoogd gevoel.’

En hoe zit dat met goede dialogen of sfeerbeschrijvingen?
‘Mensen hebben veel geëxperimenteerd met het laten schrijven van dialogen door AI en het resultaat viel tegen. In sfeerbeschrijvingen is AI best goed, maar het zullen altijd beschrijvingen zijn die al ergens anders zijn beschreven. Voor sommige lezers zal dat misschien geen probleem zijn. Maar veel toegewijde lezers zullen daardoor toch achterblijven met een onbevredigend gevoel - ook als ze zo’n beschrijving voor het eerst zouden lezen. Een extra laag van betekenis in een tekst aanbrengen: dat zal AI niet kunnen.’ 

‘Je zou kunnen zeggen: de definitie van literatuur is dat het niet door AI gefabriceerd kán worden’

Wat AI dus echt niet goed kan is iets helemaal eigens en nieuws schrijven?
‘Het brengt ons terug naar de vraag wat literatuur precies is. Waarin onderscheidt het zich van lectuur? Voorheen werd dan vooral de oorspronkelijkheid en eigenheid genoemd. In het licht van AI zou je kunnen zeggen: literatuur is per definitie iets wat niet door AI gefabriceerd kan worden. Maar voor de vlag nu uitgaat: voor een grote groep lezers is die oorspronkelijke en vernieuwende factor niet per se doorslaggevend. Een goed en leesbaar boek volstaat, en ja, dat kan AI dus wel schrijven.’

Wat zijn naar verwachting de gevolgen voor de literaire markt?
‘Een grote groep mensen zal genoegen nemen met door AI geschreven teksten, maar er zal altijd een groep blijven die zo toegewijd is aan literatuur dat die door deze ontwikkelingen misschien zelfs wel meer waardering zal krijgen voor het menselijke element in literatuur. Voor romanschrijvers betekent deze ontwikkeling wel dat de literaire markt als geheel zal krimpen en er steeds minder plaats voor hen is. Het is bedroevend dat steeds minder mensen wat dat betreft een publiek vinden voor hun stem en gedachten. Literatuur wordt steeds meer een niche: een klein marktonderdeel in het geheel, maar zal wel altijd blijven.’


Wat is AI?
AI is een afkorting van artificial intelligence en een verzamelnaam voor alle gebieden waarin algoritmes en methoden worden ontwikkeld die intelligent, menselijk gedrag imiteren. Ze bezitten naast rekenkracht ook een bepaalde mate aan zelfstandigheid, beslisvaardigheid en een lerend vermogen. Daarbij gebruikt AI regels die door mensen zijn geformuleerd of die door het algoritme zijn samengesteld op basis van beschikbare data.


Lira Nieuws en AI
In een reeks thematische interviews onderzoekt Lira Nieuws de effecten van AI op schrijvers.

Deirdre Enthoven