Wetenschap voor een groot publiek

Kaarthistoricus Bram Vannieuwenhuyze en mariene bioloog Lisa Becking behoren tot de eerste vier wetenschappers die een beurs krijgen van het Lira Fonds. Zij ontvangen elk € 37.500 om een populairwetenschappelijk boek te schrijven over hun onderzoek. Gebogen over een aantal oude kaarten praten ze samen over hun plannen en fascinaties.

Lisa Becking en Bram Vannieuwenhuyze gaan hun fascinatie met een breed publiek delen | Beeld: Barbara Kieboom (l) Dirk Gillissen (r)

Bram Vannieuwenhuyze ontvangt ons bij het Allard Pierson Museum in Amsterdam; een walhalla voor liefhebbers van oude kaarten, atlassen en globes. ‘We bewaren er hier rond de 180 duizend’, zegt hij glimlachend. ‘Het is alleen jammer dat nog veel te weinig mensen ons weten te vinden.’
De bijzonder hoogleraar historische cartografie aan de Universiteit van Amsterdam is docent bij de vakgroep Boekwetenschap en coördineert de onderzoeksgroep Explokart die onderzoek doet naar de geschiedenis van de cartografie van de Lage Landen. Collega-beurswinnaar Lisa Becking kijkt gefascineerd naar een met de hand getekend schetsje van een van de Derawan-eilanden in Indonesië. Het is gemaakt in de 19^de eeuw waarschijnlijk vanaf een schip dat erlangs voer. Er staan alleen grote lijnen op, maar het is precies het eiland dat Lisa Becking zelf een aantal keren bezocht. ‘Er liggen in dit gebied zo ontzettend veel piepkleine eilandjes die niet eens allemaal in kaart zijn gebracht. Alleen al daarom is het bijzonder om dit hier zo te zien.’

Ongerepte riffen
Lisa Becking is universitair hoofddocent bij Wageningen University & Research (WUR) en Naturalis Biodiversity Center. Bij een groter publiek is ze bekend van de columns die ze voor de Volkskrant schreef. Met de Lirabeurs gaat zij een boek schrijven over haar werk als mariene bioloog, met als werktitel Kwallen kussen.

‘Juist de zoektocht is zo fascinerend’

‘In het boek vertel ik over mijn onderzoek in de Koraaldriehoek in Indonesië en laat ik zien wat een avontuur wetenschap kan zijn. We bestuderen daar hoe mariene organismen zich aanpassen aan verandering in hun milieu. Mijn boek beschrijft alles wat daarbij komt kijken. Van theedrinken met een dorpshoofd tot duiken naar ongerepte riffen, over snorkelen door spookachtige mangrovebossen en het ontdekken van nieuwe soorten.’

Oude kaarten lezen
Lang niet alle eilanden uit het onderzoeksgebied van Becking zijn in kaart gebracht, om nog maar te zwijgen over de riffen die zich onder water bevinden. Lisa Becking: ‘De locals weten ze feilloos te vinden, maar ze staan niet op de kaart. Officieel bestaan ze daarom niet.’
Vannieuwenhuyze noemt dat fenomeen ‘de witte leugens’. ‘Iedereen die een gebied in kaart brengt, moet keuzes maken. Je brengt de wereld terug van drie naar twee dimensies en verandert een bol in een vlak. Je kunt niet alles laten zien, dus moet de kaartenmaker selectief zijn. Het is belangrijk om dat in je achterhoofd te houden. Iedere kaart, elke plattegrond, ieder schetsje zegt iets over de maker.’

Met potlood
Meer nog dan in de kaarten en plattegronden zelf, is Vannieuwenhuyze daarom geïnteresseerd in de informatie die er niet op staat en in gebruikssporen, zoals aantekeningen die soms met potlood op de achterkant gekriebeld staan. ‘Waarom is die kaart gemaakt? Hoe is die gebruikt? Door wie? Het antwoord op die vragen voegt heel veel waardevolle informatie toe.’

‘Ik laat zien wat een avontuur wetenschap kan zijn’

Hoe je die informatie kunt vinden, interpreteren en gebruiken, daar gaat zijn boek over. Eerder publiceerde hij al succesvolle boeken als De geschiedenis van België in 100 oude kaarten en de gelijknamige variant over Nederland en met hulp van de Lirabeurs komt er nu een boek met de werktitel Oude kaarten lezen. Daarin laat hij liefhebbers van oude kaarten, studenten, bezoekers van veilingen en antiquariaten en andere geïnteresseerden zien wat er komt kijken bij de interpretatie van een kaart. ‘Het plaatje is pas het begin. De zoektocht begint daarna en juist die is zo fascinerend.’
In zijn boek zullen vele kaarten, of fragmenten ervan, worden afgedrukt. Beeld wordt belangrijker dan tekst. ‘Eigenlijk precies omgekeerd aan de eisen die de wetenschappelijke publicaties aan ons stellen.’

Voor iedereen te raadplegen
De volgende kaart komt op tafel. Dit keer is het een militaire kaart van de Amerikanen, die in 1944 luchtfoto’s maakten van een gebied in West-Papoea. ‘Deze beelden kende ik nog niet’, verzucht Becking, terwijl ze zoveel mogelijk details in zich op probeert te nemen. ‘Maar deze is voor iedereen te raadplegen’, stelt Vannieuwenhuyze haar gerust. ‘Ze liggen hier gewoon. Je hoeft alleen maar een afspraak te maken.’

• Het boek van Lisa Becking verschijnt eind ‘22 bij uitgeverij Van Oorschot.
• Oude kaarten lezen van Bram Vannieuwenhuyze, Marissa Griffioen en Anne-Rieke van Schaik, verschijnt eind ‘22 of begin ’23 bij WBooks.

Linda Huijsmans