Lira voor schrijvers

Wat is Lira?

De Stichting Literaire Rechten Auteurs (Lira) is de auteursrechtorganisatie voor makers en gebruikers van literaire, literair-dramatische en muziekdramatische werken. Gechargeerd gezegd is Lira voor schrijvers en vertalers wat Buma/Stemra is voor de muziek. 

Lira betaalt onder voorwaarden aan auteurs vergoedingen uit voor allerlei soorten van gebruik en hergebruik van gedichten, verhalen, essays, columns, novellen, romans, éénakters, toneelstukken, sketches, hoorspelen, conferences, tv-spelen, tv-series, tv-films en muziek-dramatische werken, zoals opera's, operettes en musicals en nog meer.

Het woord ‘literair’ moet hierbij niet in een te enge betekenis opgevat worden. Met literair bedoelen we: alles wat met woorden is geschreven. Dus niet alleen de Gerard Reves van deze wereld, maar ook de schrijvers van streekromans, vertalers, scenarioschrijvers of bijvoorbeeld ondertitelaars weten zich in beginsel vertegenwoordigd door Lira.

Wie vertegenwoordigen wij niet?

Van alle makers die met woorden hun werk in elkaar zetten, vertegenwoordigen wij niet de journalisten. Zij vallen onder Nieuwswaarde. Alle andere schrijvers en vertalers kunnen bij Lira terecht, indien zij hun werk niet in loondienst schrijven, want dan is de werkgever in de regel eigenaar van de auteursrechten. 

Lira

Lira is in 1986 opgericht door de Vereniging van Letterkundigen (VvL), inmiddels Vereniging van Schrijvers en Vertalers (VSenV) geheten. Lira heeft naast de VSenV haar eigen taak: beheer van auteursrechten. Vanuit de beroepsvereniging VSenV, met haar afdelingen VvL, Netwerk Scenarioschrijvers en FLA, alsook vanuit Lira’s eigen vergadering van aangeslotenen, worden personen ter verkiezing in het bestuur van LIRA voorgedragen. Tussen VSenV en Lira bestaan nauwe contacten, en Lira subsidieert de beroepsvereniging ook structureel, maar het zijn wezenlijk wel andere clubs, elk met een eigen taak.

Cedar

Lira heeft geen personeel in dienst, maar koopt haar administratie-/ backoffice-activiteiten in bij Cedar BV. Dat is handig, want bij Cedar zitten verschillende andere auteursrechtstichtingen, in totaal zeven, dus je kunt automatisering en huisvesting e.d. met elkaar delen.

Wat doet Lira?

Lira beheert collectief auteursrechten van schrijvers en vertalers in Nederland, vooral in gevallen van secundaire exploitatie. Wat is secundaire exploitatie? Dat zijn nieuwe, andere ‘openbaarmakingen’ (of exploitaties) die vallen buiten de aanvankelijke opdrachtverlening tussen een producent en een scenarioschrijver of buiten de boekuitgave als overeengekomen tussen een uitgever en een auteur. 

De opdracht van een productiemaatschappij aan een schrijver om een nieuwe kinderserie te schrijven is iets tussen die beide partijen en daar komt in principe Lira niet aan te pas.  Als vervolgens echter de omroep waar de serie uitgezonden is, besluit om al haar programma’s tegen betaling online aan te bieden, dan trekt Lira desgewenst aan de bel en regelt voor de schrijvers van die programma’s een percentage van de opbrengsten. 

Het is lastig om in bovengenoemd voorbeeld als individuele auteur een percentage van de opbrengsten te regelen. Je staat immers maar  alleen tegen een veel grotere partij en bovendien wil je de goede relatie met je opdrachtgever niet schaden. Het is al lastig genoeg om voldoende opdrachten binnen te krijgen. Lira kan deze onderhandelingen veel makkelijker voeren, omdat ze kan praten voor het collectief van schrijvers (individuele relaties worden dus niet zo gauw geschaad) en bovendien is Lira expert op het gebied van auteursrecht en beschikt zij over een team van juristen.

In het algemeen: overal waar werken van schrijvers geëxploiteerd worden via kanalen of in vormen die niet overeengekomen zijn in de initiële opdrachtverlening tussen producent of uitgever enerzijds en de schrijver of vertaler anderzijds, daar kan LIRA optreden als onderhandelingspartij.

Wat betekent dat concreet?

Lira heeft als basistaak de uitkering van in hoofdzaak vier geldstromen:

Leenrecht: op basis van een grootscheepse steekproef wordt gekeken van welke auteur, welk boek, hoe vaak is uitgeleend in de Nederlandse openbare bibliotheken. Lira keert (in opdracht van de Stichting Leenrecht) aan een individuele auteur (en zijn uitgever) per uitlening gemiddeld zo’n tien eurocent uit. Naast het aantal uitleningen speelt de prijs van het boek een belangrijke rol bij de berekening van de leenrechtgelden.

Kabelgeld: Wat doet een kabelmaatschappij als Casema of UPC? Ze vangen het signaal van de Publieke Omroep uitzendingen op, duwen dat in een kabel-infrastructuur en verkopen dat vervolgens via een abonnement aan de consument. Auteursrechthebbenden hebben jaren terug al  beargumenteerd dat ze hiermee eigenlijk auteursrechtelijk beschermd materiaal zonder toestemming (opnieuw) exploiteren en dat een gedeelte van de opbrengsten daarvan dus moet gaan naar de makers van de werken. De rechter heeft indertijd de rechthebbenden in het gelijk gesteld. Ergo: de geboorte van kabelgeld. Lira keert aan haar rechthebbenden (veelal scenarioschrijvers in dit geval) zo’n € 10,- per uitgezonden minuut uit. Voor radio-uitzendingen geldt een wat lager tarief.

Thuiskopie: Op blanco dragers (lege videobanden, cassettebandjes, cd-writeables en lege dvd’s) zit een heffing van een paar procent. Die is wettelijk verschuldigd als vergoeding voor het toegestane thuiskopiëren, dat wil zeggen: legaal kopiëren in de privé-sfeer. Deze toeslag wordt geïncasseerd bij de producent of importeur van die dragers door de Stichting Thuiskopie. Het grootste deel van deze pot met geld gaat naar de rechthebbenden van muziekwerken, maar een deel ervan is bestemd voor de achterban van Lira. Lira koopt van Intomart resultaten van onderzoek naar het opnamegedrag van consumenten: wat wordt er opgenomen van de televisie, en keert op basis daarvan geld uit aan individuele auteurs. Ook voor werken die op de radio geweest zijn, bestaat een thuiskopievergoeding.

Reprorecht: Daarnaast is er ook nog een Reprorechtvergoeding (vergoeding voor het fotokopiëren van gedeelten uit boeken), maar deze is relatief een stuk minder belangrijk voor Lira-aangeslotenen. Het geld dat Lira daarvoor jaarlijks van de Stichting Reprorecht krijgt, wordt toegevoegd aan de leenrechtgelden en op die manier elk jaar verdeeld.

Hoe komen deze regelingen tot stand?

Sommige regelingen zijn inmiddels stevig wettelijk verankerd. Bijvoorbeeld leenrecht, thuiskopie en reprorecht. Dit ging echter niet vanzelf, maar dat is door Lira en verwante organisaties, zoals Buma en de VSenV, soms in een jarenlange strijd bevochten. Voor sommige regelingen moeten we tot op de dag van vandaag nog steeds moeite doen om ze voor elkaar te krijgen. Kabelgeld is daar een goed voorbeeld van. Veel van de vergoedingen die jaarlijks naar schrijvers gaan, bestaan dus bij de gratie van de inspanningen die Lira en haar medestrijders  ervoor verrichten. 

Er komen echter ook steeds meer nieuwe verspreidingsvormen, bijvoorbeeld Digitenne of televisie via internet (ip-tv). Omroepen kunnen tegen betaling programma’s via internet aanbieden. Het Instituut voor Beeld en Geluid ontsluit bijvoorbeeld alle omroeparchieven van de publieke omroep: consumenten kunnen van elk willekeurig programma tegen betaling een dvd laten maken etc..

Lira probeert continu de markt en de technologische ontwikkelingen te volgen, snel te anticiperen op nieuwe ontwikkelingen en bovenal  goede afspraken te maken in het belang van schrijvers en vertalers. Onlangs hebben we bijvoorbeeld met Digitenne een contract gesloten: ook zij moeten ‘kabelgeld’ gaan betalen voor het hergebruik van werken van schrijvers. Met het Instituut voor Beeld en Geluid zijn afspraken gemaakt. Er liggen contracten op tafel die zijn aangegaan met Versatel, TELE2 etcetera. 

En er is meer

Behalve het sec uitkeren en administreren van bovengenoemde geldstromen en het tot stand doen komen van nieuwe regelingen, zet Lira zich ook in voor de positie van Nederlandse auteurs.

Omdat het bestuur van Stichting Lira bestaat uit schrijvers, weten wij dat het soms heel lastig is om rond te komen van schrijven alleen. Als individueel auteur is het soms ook heel moeilijk om je rug recht te houden in contractonderhandelingen met grote partijen. Hier proberen we bij te helpen. Samen met het Netwerk Scenarioschrijvers heeft Lira in het recente verleden de Scenario-raamovereenkomst met de Publieke Omroep bevochten, een soort scenarioschrijvers-modelovereenkomst met daarin fatsoenlijke voorwaarden. Op het ogenblik knokt Lira voor een centrale rol in het snel groeiende aantal digitale exploitaties, omdat op dat terrein de individuele auteur bijna per definitie vrijwel onmachtig is het gebruik dat van zijn werk gemaakt wordt, bij te houden en passende vergoedingen te incasseren. Lira heeft ook in samenwerking met het Netwerk Scenarioschrijvers het Contractenbureau opgericht. Dit Contractenbureau voert voor een groeiende groep schrijvers individuele onderhandelingen met tv-, film- en toneelproducenten. De ervaren onderhandelaars weten bijna altijd betere voorwaarden te bedingen en hogere vergoedingen te realiseren.

Mocht een aangesloten auteur van LIRA in de juridische problemen komen (in relatie tot zijn schrijversvak, niet als consument), dan kan hij rekenen op ondersteuning door de juridische afdeling van Lira (voor eerstelijnshulp op het werkterrein van Lira) en verdergaande ondersteuning op het moment dat de hulp van een externe advocaat vereist lijkt, door de Stichting Rechtshulp Auteurs (op initiatief van Lira opgericht en bestuurd door de VSenV en Lira samen). Daarnaast is het bureau van Lira ook altijd bereid om tips en adviezen te geven ten aanzien van contracten of auteursrechtkwesties. 

Schrijvers zijn meestal zelfstandige ondernemers die zelf zouden moeten zorgen voor hun pensioenvoorziening. Om hen hierbij te ondersteunen heeft Lira in samenwerking met de VSenV het P.C.Boutensfonds opgericht: een pensioenfonds dat schrijvers in staat stelt via een lijfrenteverzekering enige aanvulling op de AOW-uitkering te realiseren. 

Via het Lira Fonds subsidieert Lira literaire manifestaties, toneelstukken en vele andere culturele activiteiten. Hierbij wordt het bestuur geadviseerd door een deskundige adviescommissie. Er is ook een bescheiden toneelvertalingenfonds. Doel van dit fonds is om de opvoering van Nederlandse toneelstukken in het buitenland te bevorderen door het bij wijze van voorschot vergoeden van de vertaling van recent opgevoerd oorspronkelijk Nederlands toneel.

Lira maakt ook een aantal literaire prijzen mogelijk door haar structurele financiële ondersteuning. Het gaat hierbij om prijzen binnen literaire genres die in onze optiek een platform in de erkenning van het genre als geheel kunnen gebruiken en/of waarbij een prijs wellicht kan leiden tot een extra kwaliteitsimpuls. Wij ondersteunen de Woutertje Pieterse Prijs (kinder- en jeugdboeken), de Jan Hanlo Essayprijs, de Gouden Strop (Nederlandstalige ‘spannende’ boeken als detectives en thrillers) en Lira organiseert zelf de Lira-Scenarioprijs voor scenario’s van tv- drama om de positie van de betere scenarioschrijvers en hun werk te versterken.

Deze gelden voor sociale en culturele doelen die direct ten goede komen aan Nederlandse auteurs, vinden hun oorsprong in de zogenoemde SoCu-inhoudingen die LIRA doet. Van het bedrag dat LIRA jaarlijks uitkeert, houdt ze maximaal 10% in voor sociale en culturele bestemmingen. Dat gebeurt soms als gevolg van afspraken met buitenlandse auteursrechtorganisaties, soms op grond van aan LIRA dwingend opgelegde verplichtingen. In alle gevallen gaat het om  uitgaven die gericht zijn op het belang van Nederlandse rechthebbenden, het gebruik van hun creatieve prestaties en hun belangen als groep.

Is LIRA ‘overheid’?

Neen, zeker niet. Wij zijn weliswaar een non-profit-organisatie en streven nobele doelen na, maar wij worden niet aangestuurd door een ministerie of andere overheid. Wel zijn we als verdeelorganisatie nauw betrokken bij de uitvoering van een aantal wettelijke regelingen, zonder zelf, al doende, een overheidsorgaan te worden.

LIRA is een zichzelf besturende stichting. Het bestuur van de stichting wordt gevormd door schrijvers en we werken voor schrijvers. Alle bestuursleden worden benoemd door de vergadering van aangeslotenen. 

Binnen de auteursrechtenwereld vallen de Stichting Leenrecht,  Thuiskopie en Reprorecht onder de controle van het College van Toezicht Auteurs- en Naburige Rechten van het ministerie van Justitie (en daarmee indirect ook een gedeelte van de activiteiten van LIRA), maar in principe zijn wij alleen aan onze eigen achterban (de schrijvers) verantwoording verschuldigd.

Waar halen ze het recht vandaan?

Voor het leenrecht is Lira door de Stichting Leenrecht aangewezen als verdeelorganisatie en op dat terrein hebben wij een brengplicht. Dat wil zeggen dat we verplicht zijn ons binnen redelijke grenzen in te spannen de auteur van een uitgeleend boek op te sporen om hem/haar het leenrechtgeld uit te keren, en dat doen we dan ook, ongeacht of iemand bij Lira aangesloten is of niet..

Op bijna identieke wijze is Lira aangewezen door de Stichting Thuiskopie als verdeelorganisatie, evenals dat bij reprorecht het geval is, waar de Stichting Reprorecht Lira heeft verzocht als verdeelorganisatie voor algemene boeken op te treden. 

Bij de kabelgelden en bij de andere activiteiten van Lira ligt de situatie iets anders. Omdat er op dat terrein geen zogenoemde eigenrechtorganisaties bestaan, kan Lira alleen optreden als onderhandelingspartner als ze van de rechthebbenden toestemming gekregen heeft om dat te doen. Schrijvers moeten Lira machtigen om de belangen van schrijvers te behartigen. 

Dit machtigen of mandaat verlenen gaat door middel van aansluiting bij Lira. Op het moment van aansluiting bij Lira teken je een formulier waarmee je ons kan machtigen om voor je op te treden op verschillende gebieden. Je geeft Lira rechten op een bepaalde verspreidingvorm (of exploitatie) van je werk. Pas als Lira het recht heeft voor verspreiding via de kabel van je werken, kunnen wij (met dat contract in de hand) geld claimen bij de kabelmaatschappijen.. 

Zo geldt dit voor elke verspreidingsvorm en hier werkt vooral de macht van de getallen. Als veel scenarioschrijvers van Nederland Lira het recht hebben gegeven om op te treden als rechtenvertegenwoordiger inzake online-verspreiding, dan is het gewicht van onze claim veel sterker op het moment dat wij -bijvoorbeeld met een omroep- om de tafel gaan zitten om een regeling te bedingen voor bijvoorbeeld uitzendinggemist.nl. In dat soort omstandigheden staat -of valt- Lira dus met de mate waarin ze ondersteund wordt door schrijvers en met de omvang van haar aangeslotenenbestand.

LIRA heeft op dit moment rond de 3.000 aangeslotenen. Afgelopen jaar hebben wij aan ongeveer 14.000 schrijvers leenrechtvergoeding uitbetaald.

Wat houdt Lira er zelf aan over?

Het jaarlijks opsporen van 14.000 schrijvers en het uitkeren van heel veel bedragen aan een hele grote groep, vergt een zeer omvangrijke administratie en kost de nodige arbeidskracht. Afhankelijk van hoe arbeidsintensief het uitkeren van een bepaalde geldstroom is, houdt Lira administratiekosten in op haar uitbetalingen. Bij leenrecht is dit 5%, bij kabelgeld is dit bijvoorbeeld 10%. Tussen die polen bewegen zich alle kostenvergoedingen.

SvR