‘In de bibliotheek gaat het steeds vaker over maatschappelijk thema’s’

De Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB), de brancheorganisatie van alle openbare bibliotheken in Nederland, is een van de partijen die jaarlijks met LIRA over het leenrecht om tafel zit. We spraken met directeur Klaas Gravesteijn over de rol van de bibliotheek in de samenleving, de veranderingen in het digitale tijdperk en de betekenis van lezen.

Lezingen en films
De boekencollectie blijft een belangrijke kern van de bibliotheek, benadrukt Gravesteijn, maar daarnaast worden er steeds meer activiteiten georganiseerd rond thema’s die in de maatschappij leven. ‘Bijvoorbeeld over het slavernijverleden: daar horen boeken, lezingen en soms ook filmvertoningen bij,’ zegt hij.

Digitale vaardigheden
Daarnaast is de bibliotheek een belangrijke plek geworden voor het ontwikkelen van digitale vaardigheden. ‘We helpen mensen op weg in de digitale wereld. Bijvoorbeeld bij het gebruik van DigiD. Dat ontstond tijdens de pandemie, toen mensen een DigiD nodig hadden voor hun vaccinatieafspraak, maar niet wisten hoe dat werkte. Nu richten we ons ook op nieuwe digitale uitdagingen: hoe herken je nepnieuws? Hoe gebruik je AI op een verantwoorde manier?’ Ook voor wie nog moet leren omgaan met computers of e-mail, biedt de bibliotheek cursussen en begeleiding.

Meerdere organisaties onder één dak
Een mooi voorbeeld van hoe de bibliotheek een maatschappelijke functie kan hebben, laat de bibliotheek in Nieuwegein zien, vertelt Gravesteijn. ‘Daar zitten zeven maatschappelijke partners samen in één gebouw, waaronder het consultatiebureau en het Werkloket van de gemeente. Zo kunnen ze makkelijk naar elkaar doorverwijzen. Ouders die naar het consultatiebureau gaan, lopen letterlijk langs de jeugdafdeling van de bibliotheek. Zo wordt de drempel om een boek te lenen heel laag. Voorlezen vanaf jonge leeftijd bevordert de taalontwikkeling enorm en dat legt de basis voor het onderwijs later.’

‘Hier plaatsen we meningen naast in plaats van tegenover elkaar’

Van BoekStart tot Bibliotheek op School
We bieden met de bibliotheek een doorlopende leerlijn van 0 tot 18 jaar, legt Gravesteijn uit. ‘Via BoekStart krijgen ouders na de geboorte van hun kind een voucher voor een voelboekje. Op scholen is de bibliotheek vaak al vanaf groep 1 aanwezig. Zo hopen we dat kinderen opgroeien met boeken en lezen als vanzelfsprekend ervaren. Lezen is een basisvaardigheid. Zonder goede leesvaardigheid is leren moeilijk en dat heeft gevolgen voor onze kenniseconomie.’

Lezen stimuleren
De VOB werkt ook samen met de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB). ‘Vroeger richtte de CPNB zich vooral op boekverkoop, nu op het stimuleren van lezen in het algemeen,’ zegt Gravesteijn. Hij ziet een lichtpuntje: ‘Het tempo waarin het lezen afneemt, lijkt te stabiliseren. Ook de verkoop van boeken blijft redelijk constant. We proberen het lezen verder te stimuleren door de drempel tot de bibliotheek te verlagen. 

Gratis lidmaatschap
Veel mensen denken nog dat je lid moet zijn om binnen te mogen komen, maar iedereen is welkom, ook zonder lidmaatschap. Lid worden is alleen nodig om boeken te lenen, niet om een kop koffie te drinken of een activiteit bij te wonen. Tot 18 jaar is lidmaatschap gratis. We experimenteren nu met gratis lidmaatschap voor bepaalde doelgroepen, zoals jongeren en ouderen, en met het afschaffen van boetes. Voor mensen met een laag inkomen kan een boete echt een belemmering zijn.’ Het resultaat mag er zijn: ongeveer driekwart van de kinderen tot 18 jaar is lid van een bibliotheek, een historisch hoog aantal.

‘We proberen het lezen verder te stimuleren door de drempel tot de bibliotheek te verlagen’

Leenrecht en afspraken
Het leenrecht is een belangrijk onderwerp voor de VOB en de rechthebbenden.
‘De inkomsten zijn teruggelopen, daar kunnen we niet omheen. In 1990 werden er nog 180 miljoen boeken uitgeleend, inmiddels zijn dat er ongeveer 60 miljoen,’ vertelt Gravesteijn. ‘Digitale boeken verklaren die terugloop niet volledig; mensen zijn simpelweg minder gaan lezen.’ Over de afspraken met Stichting Leenrecht is hij tevreden: ‘We hebben goede indexatie-afspraken gemaakt, waardoor de jaarlijkse onderhandelingen soepel verlopen. Beide partijen zijn tevreden met de resultaten.’

Bibliotheek op school en juridische duidelijkheid
Er was jarenlang onduidelijkheid over de juridische kaders van bibliotheken op scholen: valt een uitlening onder de onderwijsvrijstelling of onder het regionale leenrecht?
‘Die kwestie is gelukkig opgelost met het convenant dat enkele jaren geleden werd gesloten,’ zegt Gravesteijn. ‘Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft de gehele financiering op zich genomen. Dat is een goede stap geweest, want kinderen ondersteunen bij leesvaardigheid vergroot hun leesplezier enorm.’

Zorgplicht voor gemeenten
Tot slot wijst Gravesteijn op een belangrijke ontwikkeling: ‘Er komt een wetswijziging waardoor gemeenten een zorgplicht krijgen voor het in stand houden van een volwaardige bibliotheekvoorziening, inclusief de bibliotheek op school. Dat is goed nieuws voor schrijvers en rechthebbenden. Een stevige wettelijke basis betekent dat gemeenten structureel moeten investeren in bibliotheken, en hopelijk ook weer meer in de collectie. Schrijvers zorgen voor een rijk aanbod aan verhalen in de collectie; wij zorgen dat iedereen ze kan vinden, lezen en delen.”

Dorine van der Wind