Nieuwe rubriek: AI & Auteurschap

Lira Nieuws belicht al langer de invloed van Kunstmatige intelligentie (AI) op het werk van auteurs. Sinds 2024 interviewen we in elke editie een schrijver, vertaler of scenarist over hun visie op AI. Omdat AI zich razendsnel ontwikkelt en ook voor het auteursvak veel juridische en maatschappelijke vragen oproept, starten we vanaf deze editie een speciale rubriek: AI & Auteurschap.

Beeld: Tadamichi / Istock

AI wordt inmiddels veelvuldig ingezet voor het schrijven van nieuwsberichten, scenario’s en zelfs literaire teksten. Dat roept vragen op bij schrijvers, vertalers en journalisten: wordt mijn werk gebruikt om AI-systemen te trainen? Mag dat zomaar, zonder toestemming of vergoeding? En wie is eigenlijk de auteur van een door AI geschreven tekst?

In deze rubriek volgt Lira Nieuws de juridische, maatschappelijke en politieke ontwikkelingen rond AI en auteursrecht. We trappen af met een recente studie in opdracht van het Europees Parlement: Generative AI and Copyright - Training, Creation, Regulation, geschreven door professor Nicola Lucchi, hoogleraar Rechtsvergelijking aan de Universiteit van Barcelona (UPF). 

Wat onderzoekt de studie?
Lucchi analyseert in dit rapport hoe AI zich verhoudt tot het auteursrecht. Zijn conclusie is duidelijk: het huidige juridische systeem biedt te weinig bescherming aan makers. Generatieve AI wordt getraind op enorme hoeveelheden teksten - waaronder boeken, artikelen en vertalingen - vaak zonder dat makers dat weten of toestemming hebben gegeven. Daarmee ontstaat volgens de studie een structureel probleem: creatief werk wordt hergebruikt, maar de makers zien daar niets van of voor terug. 

De studie pleit voor nieuwe, heldere regels: transparantie van welke werken worden gebruikt, een vergoeding voor makers, en duidelijke grenzen tussen wat AI mag ‘lezen’ (trainen) en hoe het mag ‘schrijven’ (output). 

Wat is TDM eigenlijk?
Een belangrijk knelpunt in het debat is de zogeheten text and data mining (TDM)-uitzondering. Sinds 2019 staat de wet toe dat grote hoeveelheden teksten automatisch worden geanalyseerd om patronen te vinden, bijvoorbeeld voor wetenschappelijk onderzoek. AI-bedrijven gebruiken deze uitzondering nu ook voor het trainen van hun systemen. 

Volgens Lucchi gaat generatieve AI echter veel verder: het neemt niet alleen feiten over, maar absorbeert ook de stijl, toon en creatieve keuzes van auteurs, en gebruikt dit om nieuwe teksten te maken. Dat valt buiten de originele bedoeling van de TDM-uitzondering. De huidige regeling werkt daarnaast met een zogeheten opt-out: werken mogen standaard gebruikt worden, tenzij de maker expliciet vooraf aangeeft dat dit niet mag. In theorie geeft dit auteurs controle, maar in de praktijk schiet het tekort. Makers weten vaak niet eens dat hun werk wordt gebruikt, en het is technisch lastig om zo’n opt-out wereldwijd effectief te laten gelden. Zo biedt het systeem op papier bescherming, maar in de werkelijkheid nauwelijks. 

Wat stelt het rapport voor?
Lucchi stelt dat generatieve AI niet onder de huidige TDM-uitzondering mag vallen. In plaats daarvan zijn nieuwe wettelijke afspraken nodig. De belangrijkste aanbevelingen:

• Toestemming vóór gebruik: geen opt-out, maar een opt-in. Werken mogen alleen gebruikt worden voor AI-training na expliciete toestemming van de maker. Een centraal Europees register zou dit proces kunnen ondersteunen. 
• Transparantieplicht: AI-bedrijven moeten laten zien welke werken in hun datasets zitten en hoe die worden gebruikt. 
• Wettelijk vergoedingsrecht: er moet een uitzondering op het auteursrecht komen die  makers een recht geeft op een eerlijke vergoeding wanneer hun werk wordt gebruikt voor AI-training, vergelijkbaar met bestaande regelingen zoals de thuiskopieheffing en het reprorecht. 
• Collectief beheer: die vergoeding kan geïnd en verdeeld worden via collectieve beheersorganisaties, zoals nu ook gebeurt bij het leenrecht en de thuiskopie.

Deze punten illustreren hoe nieuwe wetgeving eruit zou kunnen zien. Het rapport benadrukt dat het beschermen van auteurs en het stimuleren van innovatie geen tegenpolen hoeven te zijn, mits de regels zorgvuldig worden herzien.

Collectief beheer: een mogelijke route 
De studie concludeert dat individuele auteurs geen serieuze kans hebben om zelf met iedere techgigant te onderhandelen over het gebruik van hun werk. Lucchi pleit daarom voor een wettelijke vergoedingsregeling en ziet collectieve beheersorganisaties als een logische route: zij kunnen vergoedingen innen bij AI-bedrijven en verdelen onder grote groepen makers. 

Voor Lira is duidelijk dat collectief beheer de juiste koers is. Het is de meest kansrijke oplossing om alle auteurs eerlijk te compenseren voor het gebruik van hun werk in AI-systemen. Het is efficiënt, uitvoerbaar en versterkt de positie van makers in een snel digitaliserende markt. Dit sluit aan bij de aanbevelingen van het rapport en zou een belangrijke stap zijn om de waarde-kloof tussen creatieve makers en AI-ontwikkelaars te dichten.

En de AI-teksten zelf?
De studie bevestigt het huidige Europese uitgangspunt: alleen mensen kunnen auteurs zijn. Teksten die volledig door een AI zijn gegenereerd (zonder creatieve menselijke inbreng) krijgen geen auteursrechtelijke bescherming. Maar als een maker AI inzet als hulpmiddel, en daarbij zelf creatieve keuzes maakt, kan het resultaat wel auteursrechtelijk beschermd zijn.

En nu?
Het rapport van Lucchi is een advies. Of het daadwerkelijk leidt tot nieuwe wetgeving, hangt af van de Europese Commissie en de lidstaten. Het is wel een belangrijk signaal: de positie van makers staat nadrukkelijker op de agenda in het AI-tijdperk. Tegelijkertijd is de richting van het beleid nog hoogst onzeker. Grote technologiebedrijven hebben een stevige lobbypositie in Brussel, en ook geopolitieke druk, bijvoorbeeld vanuit de VS, dat inzet op soepele regels, speelt een rol. 

Bovendien lopen de meningen in het bredere debat uiteen: van pleidooien voor collectieve vergoedingsregelingen tot registers, licentiemarkten of zelfs de stelling dat er helemaal geen vergoeding nodig is. Hoe dit zich ontwikkelt, is dus nog allerminst zeker.   

Lira blijft dit proces actief volgen en zet zich in om de belangen van makers te verdedigen. Via deze rubriek houden we je op de hoogte van belangrijke stappen, nieuwe wetgeving en de kansen voor eerlijke collectieve vergoedingen.

Michelle Mastenbroek