‘Als we niet willen dat AI het overneemt, moeten we wel in actie komen’
AI kan boeken vertalen en doet dat ook al. Wordt de vertaler op den duur overbodig? Martin de Haan, vertaler van Franse literatuur waaronder de boeken van Michel Houellebecq, denkt van niet. Maar belangrijker dan of het mogelijk is om literatuur door AI te laten vertalen is volgens hem de vraag of we het ook moeten willen.
Beeld: Nathalie Barrus
Wat kan AI op het gebied van vertalen?
‘Vertaalmachines als Google Translate, ChatGPT en DeepL die draaien op AI, kunnen boeken vertalen en worden daarvoor ook ingezet. Nu vooral voor boeken waarin het verhaal of de inhoud leidend is, zoals thrillers en non-fictieboeken. Uitgevers die steeds op zoek zijn naar hoe zij kosten kunnen besparen, zien er kansen in. Een post-editor die de vertaling nog ‘even’ checkt op vreemde woorden en zinnen door al te letterlijke vertalingen, is beduidend goedkoper dan een vertaler. En het publiek slikt het grotendeels: het leest het boek niet om de mooie taal, de originele stijl of betoverende sfeer, maar om wat er letterlijk wordt verteld. De kwaliteit van een tekst neemt er fors door af, maar het lijkt erop dat dat de lezer niet zoveel uitmaakt. Een kwalitatief minder goed geschreven boek went voor veel mensen snel, en zo komt de lat steeds lager te liggen.’
Waarom lukt het AI niet om literatuur goed te vertalen?
‘AI maakt gebruik van bestaande teksten. Nu denk je misschien dat hoe meer teksten er tot zijn beschikking staan, hoe beter een vertaling zal worden, maar het tegendeel is eigenlijk waar. De vertaalmodellen zijn gebaseerd op statistiek. Voor een vertaling zoekt AI naar de meest waarschijnlijke optie in alles waar het uit kan putten, een soort gemiddelde. Bij literatuur wijken stijl en woordkeus juist af van het gemiddelde, dat is waarmee een schrijver zich onderscheidt. AI kan best goed een zin omgooien als een andere taal daarom vraagt. Ook geeft het soms een creatieve oplossing voor een lastige alinea en herkent het uitdrukkingen waardoor deze niet letterlijk worden vertaald. Maar de eigenheid van de schrijver kan AI niet vatten. Een vertaler werkt wel op dat niveau.’
Wordt het werk van een vertaler onderschat?
‘Dat denk ik wel, maar dat is van alle tijden. Vertalen vraagt om een grote vindingrijkheid. Je bent steeds op zoek naar wat een schrijver heeft bedoeld te zeggen, en vooral op welke manier. Dat vraagt om veel meer dan het vertalen van de woorden en zinnen. Lang was het credo dat je als vertaler onzichtbaar moest zijn, geen eigen stijl mocht hebben, maar inmiddels is duidelijk dat dat onmogelijk is. Ik ga Madame Bovary van Gustave Flaubert vertalen. Er bestaat al een goede en mooie vertaling, maar dit zal een ander boek worden. Twee vertalingen van eenzelfde boek kunnen beide heel goed zijn, en toch sterk verschillen. Door de keuzes die een vertaler maakt ontstaat een nieuw, oorspronkelijk werk. Het is net als bij een uitvoering van een klassiek muziekstuk: elke musicus geeft zijn eigen interpretatie, legt er een eigen ziel in, en is juist daardoor trouw aan oorspronkelijke werk.’
‘De mens drukt zich uit in taal, het is een vorm van individuele expressie. Als we dat uitbesteden aan een machine, is de taal feitelijk failliet.’
Kun je als vertaler die slag misschien ook maken op een AI-vertaling?
‘Een slechte vertaling oplappen kost veel tijd en moeite, want elke zin moet je onder de loep nemen, en wat vreemd klinkt moet je toch weer opzoeken in het oorspronkelijke werk. Dat geldt ook al voor het werk van post-editors, je checkt niet ‘even’ een door AI-gegenereerde vertaling. Het is arbeidsintensief en daarbij geestdodend. Eigenlijk kun je dan beter meteen een geheel nieuwe, eigen versie maken. Het nalopen van een AI-vertaling is geen aantrekkelijk werk. Daar ligt zeker een bedreiging door AI: steeds minder mensen zullen voor dit vak kiezen. Dat is zorgwekkend.’
Zien uitgevers deze gevolgen niet?
‘Uitgevers die gebruik maken van AI bij het vertalen van boeken kijken naar de kortetermijnwinst die het oplevert. En als matige vertalingen worden geaccepteerd door het publiek is die winst er uiteraard ook. Maar ze realiseren zich niet goed dat het ook voor hen gevolgen gaat hebben als de techniek zich verder ontwikkelt. Wanneer iedereen met een druk op de knop Michel Houellebecq zijn nieuwste roman zelf kan laten voorlezen in elke willekeurige taal, inclusief de juiste mondbewegingen valt een uitgever er zelf op den duur ook tussenuit.’
AI is constant in ontwikkeling. Verwacht je dat het binnen afzienbare tijd ook lukt om literatuur toch goed te vertalen?
‘Het zou kunnen dat AI op termijn in staat is tot het maken van echt menselijk aandoende vertalingen, maar voorlopig verwacht ik dat niet. AI kan je wel helpen om op ideeën te komen, of kan ter ondersteuning van je werk dienen. Maar de kwaliteit van AI-teksten neemt ook af, onder meer omdat de bron waaruit AI put steeds meer door AI zelf gegenereerde teksten bevat en doordat steeds meer auteurs zich verzetten tegen het gebruik van hun werk door AI. De vraag die we onszelf echter vooral moeten stellen is niet of het kan maar of we het moeten willen. Het is een moreel vraagstuk. De mens drukt zich uit in taal, literatuur is een vorm van individuele expressie, nauw verbonden met de vrijheid van meningsuiting. Als we dat uitbesteden aan een machine, is de taal feitelijk failliet. Dan wordt alles een soort eindeloos gebabbel, zonder ziel.’
‘Twee vertalingen van eenzelfde boek kunnen beide heel goed zijn, en toch sterk verschillen.’
Het is niet zo dat we per definitie zijn overgeleverd aan deze ontwikkeling?
‘Zeker niet, maar als we niet willen dat AI het overneemt, moeten we wel in actie komen. Door er bijvoorbeeld juridisch veel meer tegen op te treden. De bedrijven achter AI schenden op grote schaal het auteursrecht door ongebreideld te putten uit andermans werk. Het is lastig om dat aan te tonen, omdat bronnen niet worden prijsgegeven. Maar de Auteursbond en een aantal internationale verenigingen zijn ermee bezig om dit wel beter aan te kunnen pakken.’
Kun je als vertaler zelf ook wat doen?
‘Ik laat sinds kort in mijn vertalingen opnemen dat de inhoud niet door AI mag worden gebruikt, want auteursrechtelijk gezien geldt er in de EU een opt-out-regeling. Als steeds meer auteurs en vertalers dat doen, zal dat wellicht meer impact gaan hebben. Daarnaast kunnen vertalers zichzelf meer op de kaart zetten om zo de waarde van het vak meer bekendheid te geven. Daar wordt al een tijdje aan gewerkt. Zo was er de actie #noemdevertaler die recensenten stimuleerde om bij een bespreking ook altijd de vertaler te noemen en uitgevers om naast die van de auteur ook de naam van de vertaler op de cover van een boek te vermelden. Dat gebeurt nu steeds vaker. Als de lezer zich meer gaat realiseren dat een goede vertaling een groot verschil maakt, is die hopelijk bereid iets meer voor een boek te betalen. Daar ben ik van overtuigd.’
Martin de Haan (1966) is een Nederlandse schrijver, fotograaf en een gelauwerde vertaler van Franse literatuur. Hij studeerde Franse taal- en letterkunde en algemene literatuurwetenschap en was meer dan tien jaar recensent Franse literatuur van De Volkskrant, waar hij sinds 2013 vaste medewerker is. Naast een groot aantal vertalingen schreef hij zelf vele essays voor diverse media. In 2021 debuteerde hij met zijn roman Ramkoers. De Haan is de vaste vertaler van Michel Houellebecq en Milan Kundera. Als fotograaf heeft hij zes solo-exposities op zijn naam staan.
Lira Nieuws en AI
In een reeks thematische interviews onderzoekt Lira Nieuws de effecten van AI op schrijvers.
Deirdre Enthoven